افسانه‌ی اسکندر

به دستان اسکندر فیلپوس¹
چو شد داستان‌زن سخندان طوس

نخست از نژاد کیان ساختش
به گاه کی آنگاه بشناختش²

که در کارنامه‌ی شهان ساختن
بدو نیز بایست پرداختن

ولی چون بدان دل نبودش گواه
سخن را به کوتاهی افکند راه

نظامی که آن گوهر نغز سفت³
بدین نکته همداستان بود و گفت

«سخنگوی پیشینه دانای طوس
که آراسته روی سخن چون عروس»

«نگفت آنچه رغبت پذیرش نبود
همان گفت کز وی گزیرش نبود»

نکو بوده آگه سخندان طوس
که اسکندر است از پس فیلپوس

نه آنگونه افسانه از خویش گفت
که گفت آنچه افسانه از پیش گفت

ندانم که گنجور آن پنج گنج
نظامی سخن‌پرور نکته‌سنج

چو او را خود از پشت جادو شمرد⁴
به چرخش ز جادو سخن از چه برد

بر آن دیو کاتش به استخر زد
کجا پاکی و نیک‌نامی سزد؟

رساندش به مهر از بلند اختری
نشاندش به باورنک پیغمبری⁵

به نامش چو خورشید رخشنده کرد
بدو خضر و الیاس را بنده کرد

دریغا که آن آسمانی سخن
تبه شد به افسانه اهرمن

همان به کزین گفتگو بگذریم
بدان گفته با چشم دل ننگریم

که آن روز مهر وطن بس نبود
از اینگونه اندیشه در کس نبود

گران‌مایه فردوسی با هنر
دگر بود و دانش‌پژوهان دگر

نگه کن که در سوک آن بد کنش
چه گوید سخن‌گوی نیکو منش

*          *          *

«یکی گفت چون پیش داور شوی
همان بر که کشتی،همه بدروی

دگر گفت بی‌دستگاه آن بود
که ریزنده‌ی خون شاهان بود

دگر گفت پرسنده پرسد کنون
چه داری همی پاسخ رهنمون»

که خون بزرگان چرا ریختی
بسختی به گنج اندر آویختی

به هر جا کز آن فتنه یاد آورد
همان نام شومش به زشتی برد

«بدانگه که اسکندر آمد ز روم
به ایران و ویران شد این مرز و بوم

گر او ناجوان‌مرد بود و درشت
که سی و شش از شهریاران بکشت

لب خسروان پر ز نفرین اوست
همه روی گیتی پر از کین اوست»

*          *          *

«که نشنیده کاسکندر بد نهان
چه کرد از فرومایگی در جهان

نیاکان ما را یکایک بکشت
به بیدادی آورد گیتی به مشت»

*          *          *

«نگه کن که ضحاک بیدادگر
چه آورد از آن تخت شاهی به سر

سکندر که آمد درین روزگار
بکشت آنکه بد در جهان شهریار

برفتند وزیشان بجز نام زشت
نماند و نیابد خرم بهشت»

1-فیلپوس،مخفف فیلیپوس است که صورت یونان فیلیپ پدر اسکندر باشد و اعراب فیلقوس گفته‌اند
2-نشاختن:نشاندن
3-اشاره به کتاب اسکندرنامه است که نظامی آن را در دو جلد به نام شرف نامه و اقبال نامه به رشته‌ی نظم کشیده و جاودانی ساخته است
4-نظامی در شرف نامه که آن را از نامه‌های دیگر شریف‌تر می‌شمارد فرموده است:

ز تاریخ‌ها چون گرفتم قیاس
هم از نامه‌ی مرد ایزد شناس

درست آن شد از گفته‌ی هر دیار
که از فیلقوس آمد آن شهریار

دگر نامه‌ها چون عیاری نداشت
سخنگو بر آن اختیاری نداشت

5-نظامی در اقبال نامه فرماید:

پژوهنده‌ی دور گردنده حال
چنین گوید از گردش ماه و سال

که چون نامه‌ی حکم اسکندری
مسجل شد از حکم پیغمبری

.

.

( دیوان-267/68/69 )